Artikujt që kemi shkruar herë pas here që i referohen çështjeve gjuhësore tërheqin interesin e shumë lexuesve. Disa në komentet e tyre herë pas here paraqesin shumë grekë modernë si të ardhur nga Shqipëria, duke lavdëruar në të njëjtën kohë alfabetin e “pasur” të shqipes, në të njëjtën kohë duke u tallur me greqishten “të varfër”.
Por a vlen gjithçka që shkruajnë lexuesit-komentues? A është kaq i madh ndikimi i gjuhës shqipe në greqisht? Me këto çështje do të merremi sot, duke pasur si burim kryesor librin e Konstantin Ev. Economou, i cili për shumë vite ishte Pedagog, Asistent Profesor dhe Profesor i Asociuar i Universitetit të Janinës, “NDIKIMI I GJUHËS SHQIPE NË IDIOMAT KONTIENTALE”. Duhet theksuar se K. Economou përdor si burim më shumë se 40 shkrime greke dhe të huaja, të cilat i citon me hollësi në librin e tij.
A ka lidhje shqipja me gjuhën ilire?
Shqipja është gjuhë e pavarur indoevropiane. I përket degës satθm të gjuhëve indoevropiane (edhe pse për të janë bërë rezerva nga A. Hetzer-Z. Finger në veprën e tyre “Lehrbuch der vereintlichten albanischen Schriftsprache”, Hamburg, 1993). Në të kaluarën ekzistonte mendimi se shqipja është vazhdimësi e gjuhës ilire. Megjithatë, kjo pikëpamje nuk pranohet gjerësisht sot, pasi hendeku kohor midis dëshmive të para gjuhësore të ilirishtes që nga lashtësia (toponime, antroponime dhe pak parafjalë) dhe dëshmive të para të shkruara të shqipes që datojnë në shekullin e 15-të është i madh. Natyrisht, shqiptarët e sotëm e konsiderojnë veten pasardhës të ilirëve të lashtë dhe gjuhën e tyre si zhvillim të ilirishtes së lashtë.
Gjuha shqipe u ndikua shumë nga të tjerët (latinisht, greqisht, turqisht etj.) gjë që e bën edhe më të vështirë reduktimin e saj në ilirisht. Vazhdimi i gjuhës ilire është sot gjuha mesapiane në Italinë e Poshtme. Natyrisht, në ndryshim nga shqipja, greqishtja ruan nga baza gjuhësore paragreke shumë toponime e antroponime si dhe parafjalë (emra që tregojnë një grup personash të ngjashëm kafshësh ose sendesh, p.sh. njeri, qen, shtëpi).
Ku flitet sot gjuha shqipe dhe si u krijua ajo?
Gjuha shqipe sot flitet brenda kufijve gjeografikë të Shqipërisë në pjesën më të madhe të Kosovës dhe nga popullsia shqiptare (rreth 500.000) e të ashtuquajturës “Maqedonia e Veriut”. Përveç këtyre zonave, nga epoka e vonë bizantine dhe nga epoka e sundimit osman ekzistojnë “ishuj gjuhësorë” shqip në Italinë e Poshtme ku një dialekt shqip flitet nga të ashtuquajturit arbëreshe, në Greqi ku shqipja është një grup i ndryshëm “varietetet” e toskanes (të dialektit të shqipes jugore) dhe në zona të izoluara të Bullgarisë, Ukrainës dhe Dalmacisë ku fliten idioma shumë të lashta të shqipes (Bucholz-Fiedler, “Albanische Grammatik”, Leipzig 1987).
Gjuha e sotme shqipe ndahet në dy grupe të mëdha dialektore: gega në veri dhe toska në jug. Kufiri midis dy të folmeve të shqipes konsiderohet të jetë lumi (Alb. Shkubin-i) që përshkon Shqipërinë nga lindja në perëndim. Përveç zonës në veri të Genusit, gega flitet edhe në zonën e Kosovës. Raporti është 2:1, pra për çdo 2 shqiptarë që flasin dialektin geg, ka një që flet toskën.
Gjuha e sotme zyrtare shqipe u krijua mbi të dhënat gjuhësore të dialektit toskë, i cili për shkak të shtrirjes gjeografike në pjesën jugore të Shqipërisë, ndikoi kryesisht në idiomat e Epirit. Bartësit e dialektit toskë hynë në viset greke nga shekulli i 14-të dhe krijuan arvanitishten.
“Alfabeti” i shqipes
“Alfabeti” i shqipes (citimet janë në librin e Kostas Oikonomou) u krijua relativisht kohët e fundit, në vitin 1908 në Konferencën e Manastirit. Kështu në shqip nuk ka problem drejtshkrimi historik. Në shqip ajo që shkruhet lexohet dhe ajo që flitet shkruhet. Gjuha shqipe përfshin zanore simfonike, 9 prej të cilave përkthehen me karaktere simfonike dyshifrore.
Sa fjalë shqipe ka në idiomat e Epirit?
Simbioza dhe kontakti i popullsive shqiptare me epirotët daton në mesin e shekullit të 14-të (T. Jochalas, “Uber die Einwanderung der Albaner in Griechheland”, Dissertations Albanical (in Honorem Josephi Valentini et Ernesti Kolidi), Mynih 1979, f. 89-106). Për shkak të kontaktit shekullor mes dy popujve, si greqishtja në gjuhën shqipe ashtu edhe shqipja në idiomat e Epirit ishin të pashmangshme.
Disa do të prisnin që në idiomat e Epirit të ketë mijëra fjalë shqipe. Por kjo nuk ndodh. Në total, K. Economou ka regjistruar 248 hyrje të lidhura, nga të cilat 140 (përqindja 56,45%) kanë kuptim të njëjtë ose të ngjashëm në idiomat shqipe dhe ato kontinentale, ndërsa 108 (përqindja 43,55%) shfaqen me një kuptim të ri që iu dha atyre fjalëve që janë me origjinë shqiptare gjatë përdorimit të tyre nga epirotët. Regjistrimet me origjinë shqiptare i referohen karakteristikave fizike ose mendore (24 nga 183), jetës bujqësore dhe baritore (22/183), emrave të kafshëve (21/183), emrave të bimëve dhe frutave (20/183), në aspektin gjeografik dhe tokësor (20/183), në vegla dhe profesione (13/183), në terma veshjesh (10/183), në artikuj ushqimorë (8/183), në amvisëri (8/183), në sëmundjet (7/183), në jetën familjare (6/183), në masa dhe pesha (2/183), në jetën shoqërore (3/183) ndërsa një hyrje i referohet dukurive të motit. Së fundi, 18 hyrje janë përfshirë në “të ndryshme”.
Është mbresëlënës fakti që ka 90 “huazime” shqiptare në zonën e Janinës, 84 në Thesproti, 60 në Konicë, 40 në Vorio Epir dhe 13 në zonën Himarë-Drimadhë-Palas, që K. Oikonomou e konsideron të veçantë (disa “ kreditë” ekzistojnë në më shumë se një rajon). Edhe pse në zonën e Thesprotisë do të pritej që të kishte më shumë “hua” shqiptare për shkak të Çamërisë, nuk është kështu. Të njëjtën gjë e vërejmë edhe në rajonet e Vorio Epirit. Kjo ose për shkak të mospranimit të vetëdijshëm të fjalëve shqipe nga leksikografët ose, mbi të gjitha, për shkak të mbrojtjes, refuzimit të greqishtfolësve për të përvetësuar fjalë shqipe që ishin të ndërgjegjshëm jo vetëm për dallimet e tyre racore, por edhe gjuhësore.
Sa fjalë shqipe ka në fjalorin e gjuhës së re greke?
“Huazimet” shqiptare të gjuhës së re të përbashkët greke janë të pakta. “Rreth dhjetë, ndoshta pak më shumë” akademiku z. Christoforos Charalambakis na tha se ato ekzistojnë në “Fjalorin e përdoruesit të gjuhës moderne greke” (CLNG) të Akademisë së Athinës. Le të shohim fjalët shqipe që gjetëm në fjalorin kryesor të greqishtes dhe disa të tjera:
vlamis, “vëlla, mik” (<shqip vellam,-i)
gionis, “lloj zogu” (<shqip gjon,-i)
gor(i)cia, “dardhë e egër” (<shqip gorrice/e, a)
gusha, “foleja e shpendëve” (<shqip. gush/e,-a)
besa, “besë” (<shqip bes/e, -a)
fara, “brez, fis”, (<shqip far/e, -a = the fara, gjinia)
mui, “Z. në fr. i bëj mut=dështoj’, (<shqip mut=jashtëqitje e njeriut dhe e kafshëve). Një element mbresëlënës në fjalën e mësipërme është se megjithëse ka hyrë në fjalorin e greqishtes moderne të zakonshme vitet e fundit, ajo ekziston për më shumë se 60 vjet në idiomat epirote me kuptimin “papastërti” (Evangelos Bogas, “Idiomat gjuhësore të Epiri”, 1964-1966 ) por edhe “vulva” (N. Tsiakas, “Parga-steria”, 1968).
zverkos, “qafë” (<shqip zverk,-u)
Fjala rombolo, “një lloj pishe e egër” shfaqet në HLNG pa etimologji. Në FJALORIN E GJUHËS SË GREKËS botuar nga PAPYROS lexojmë: etimol. në një vështrim të pakonfirmuar<latinisht robur,-oris “lis i egër, pemë e egër me dru të fortë”)
Economou etimologjizon nga shqipja rrobull “një lloj pishe e bardhë”, me origjinë latine (robur) ose aromatike, (a. ) robuli, lloj bredhi.
Ka edhe disa fjalë të tjera që vijnë nga shqipja, por që nuk përdoren gjerësisht, p.sh.: giza, “lloj myzithra” (<shqip gjize).
Çfarë kuptimi kanë mbiemrat Gekas dhe Latsis?
Fjala gekas kishte një kuptim origjinal në idiomat epirotiane të “sheqershitës”, sepse këtë profesion (në natyrë me tavëll në kokë) e bënin kryesisht geki, d.m.th. banorë të Shqipërisë së Veriut. Ge(g)kas është edhe emri i një qeni gjuetie me origjinë nga Shqipëria e Veriut. Fjala është shqip: gege, banor i Gregerisë së Shqipërisë së Veriut.
Fjala shqipe llaç do të thotë ndihmës ndërtuesi. Pirsogianitët (nga Pyrsogianni Konitsis i Janinës), ndërtues të famshëm, u quajtën “Latsis”. Nga kjo fjalë vjen edhe mbiemri Latsis.
Fatkeqësisht, ka nga ata që, duke parë ngjashmëritë e fjalëve të greqishtes së vjetër me shqipen, etimologjikisht i nxjerrin nga shqipja e vjetër! Sidoqoftë, ngjashmëritë e fjalëve shtrihen edhe në gjuhë të tjera. Si shembull, përmendim shembullin e mëposhtëm.
Fjala mall është me origjinë angleze dhe do të thotë “qendër tregtare”. Për herë të parë është shfaqur në anglisht rreth vitit 1660. Le të shpresojmë që disa nuk do të pretendojnë se fjala është me origjinë shqiptare, pasi mall në shqip do të thotë pronë, prona dhe gjithashtu mall.
