Florian Çullhaj PhD
Ndërsa kombi shqiptar sheh përpara drejt vitit 2025, një datë domethënëse duket në horizont. Ajo është data që shënon njëqindvjetorin e shpalljes së Republikës Shqiptare, 21 janar 1925. Ky moment historik ofron një mundësi për të reflektuar mbi rëndësinë historike të ngjarjeve politike të Shqipërisë, dhe rolin që luan Republika në formësimin e identitetit të kombit. Në anën tjetër, fakti që kjo datë ka rënë kryesisht në harresë ngre pikëpyetje për angazhimin e kombit për të ruajtur trashëgiminë e tij historike dhe për të rivlerësuar të vërtetat e historisë së tij. Viti 1925 përfaqëson një moment vendimtar në historinë shqiptare, duke përfaqësuar kulmin e viteve të trazirave politike dhe sociale. Ajo shënoi themelimin e Republikës së Shqipërisë, një largim domethënës nga format e mëparshme të qeverisjes dhe një simbol i aspiratave të kombit për vetëvendosje dhe modernizim.
Në dhjetor 1923 u zgjodh Asambleja Kushtetuese, e cila hodhi themelet e krijimit të Republikës Shqiptare. Asamblesë iu besua përgjegjësia themelore e formësimit të sistemit të ardhshëm politik të vendit dhe vendimi i saj për të përqafuar një formë republikane të qeverisjes pasqyronte dëshirën për një strukturë qeverisëse më progresive dhe gjithëpërfshirëse. Më 21 janar 1925 u shpall zyrtarisht Republika Shqiptare, duke shënuar një epokë të re në historinë e kombit. Kjo datë nuk është vetëm një shenjë historike, por një dëshmi e qëndrueshmërisë dhe vendosmërisë së popullit shqiptar në kërkim të vetëqeverisjes dhe vlerave demokratike. Miratimi i Statutit të Republikës së Shqipërisë nga Asambleja Kushtetuese në mars 1925 konsolidoi më tej statusin e republikës. Statuti i Republikës Shqiptare sanksionoi dy parime themelore të jetës shtetërore: ruajtjen dhe konsolidimin e pavarësisë dhe vënien në jetë e parimeve demokratike kushtetuese, që respektonin sovranitetin e popullit të miratuara në Kongresin e Lushnjës. Në Statut u ligjëruan parimet dhe liritë demokratike, si ndarja e pushteteve dhe liritë e të drejtat e njeriut. Presidenti i Republikës zgjidhej nga parlamenti shqiptar një herë në shtatë vjet. Modeli mbi të cilën u mbështet Republika Shqiptare ishte Republika presidenciale e SHBA. Shpallja e Republikës dhe miratimi i Statutit republikan përbënin hapa të rëndësishëm për krijimin e institucioneve republikane si dhe për konsolidimin e shtetit shqiptar. Republika Shqiptare shërbeu si një hallkë e ndërmjetme për kalimin nga drejtimi i brishtë kolegjial i drejtuesve të Këshillit të Lartë në formën republikane.
Pavarësisht rëndësisë historike, 21 janari i vitit 1925 ka mbetur gjerësisht i anashkaluar në kujtesën kolektive të popullit shqiptar. Ky konstatim është veçanërisht i dukshëm duke pasur parasysh se, që nga vitet 1990, nuk janë organizuar përkujtime apo ngjarje zyrtare rreth kësaj date. Mungesa e njohjes ngre pikëpyetje në lidhje me gatishmërinë e kombit për të përqafuar trashëgiminë e tij historike dhe kontributet e atyre që mbrojtën kauzën e republikës.
Në shqyrtimin e arsyeve të neglizhimit të kësaj date, është thelbësore të merret parasysh ndikimi i regjimit komunist në Shqipëri. Nën atë regjim Shqipëria adoptoi një ideologji rreptësishtë marksiste-leniniste, e cila i shikonte ngjarjet dhe figurat historike përmes lentes së luftës së klasave dhe promovimit të idealeve socialiste. Ky kuadër ideologjik shpesh ka çuar në manipulimin dhe riinterpretimin selektiv të historisë për t’iu përshtatur narrativës së regjimit dhe për të konsoliduar fuqinë e tij. Regjimi i konsideroi ngjarjet që çuan në shpalljen e Republikës si pjesë e një lufte më të gjerë historike midis klasave shoqërore të ndryshme. Vendimi i Asamblesë Kushtetuese për të krijuar një republikë u pa nga një këndvështrim revizionist, duke theksuar rolin e borgjezisë dhe elitave në këtë proces. Historiografia zyrtare e regjimit është përpjekur të minimizojë rëndësinë e kësaj date dhe ta paraqesë atë si një kompromis ndërmjet forcave borgjeze.
Historiografia zyrtare, përmes parimit të kultit të personaliteti rreth E.H, e paraqiti udhëheqjen e tij si kulmin e përparimit historik të Shqipërisë drejt socializmit. Ky theksim i së tashmes dhe i arritjeve të regjimit çoi në një shtypje të qëllimshme të ngjarjeve dhe figurave të epokës parakomuniste, duke përfshirë edhe shpalljen Republikës. Regjimi komunist krijoi një sistem njëpartiak duke monopolizuar efektivisht interpretimin dhe edukimin historik. Ky monopol i ka lejuar regjimit të kontrollojë narrativën rreth historisë së Shqipërisë dhe të shtypë këndvështrimet alternative. Përafrimi i Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik gjatë disa periudhave të sundimit të saj komunist ndikoi më tej në perspektivën e saj historike. Revizionizmi historik dhe interesat politike të Bashkimit Sovjetik formësuan qasjen e Shqipërisë ndaj ngjarjeve historike, duke vënë theksin në luftën ndërkombëtare kundër imperializmit, në kurriz të formësimit të një identiteti komplementar të brendshëm. Kontrolli mbi arsimin dhe median e lejoi atë të manipulonte portretizimin e ngjarjeve historike. Tekstet shkollore dhe kurrikulat u hartuan për t’u lidhur me ideologjinë zyrtare, duke theksuar luftën e klasave dhe rolin e klasës punëtore, duke minimizuar ose hequr ngjarjet që nuk i përshtateshin kësaj narrative. Vlen të theksohet se në periudhën e vonë të izolimit të Shqipërisë, arsyet ideologjike të regjimit komunist për neglizhencat ndaj ngjarjeve historike shkuan përtej dallimeve të thjeshta politike. Regjimi synonte të riformësonte identitetin dhe ndërgjegjen historike të kombit në përputhje me ideologjinë e tij revolucionare, e cila shpesh nënkuptonte shtypjen ose riinterpretimin e ngjarjeve dhe figurave të epokës parakomuniste. Si rezultat i këtyre faktorëve ideologjikë, rëndësia e shpalljes së Republikës së Shqipërisë u anashkalua dhe u errësuan gjerësisht nga historiografia zyrtare gjatë periudhës komuniste.
Megjithatë, neglizhenca e vazhdueshme për këtë datë, e cila vazhdon për më shumë se tre dekada pas vendosjes së demokracisë sugjeron një mosinteresim më të gjerë për t’u angazhuar me të vërtetat historike. Ndërsa Shqipëria i afrohet njëqindvjetorit të Republikës në vitin 2025, ka një mundësi për reflektim dhe rivlerësim. Rasti i ofron, historianeve, ekspertëve të fushës dhe shoqërisë në tërësi mundësinë për të njohur dhe rivlerësuar 21 janarin 1925 dhe simbolikën që ai përfaqëson. Siç na kujtojnë dhe fjalët e historianit Tony Judt, ‘E kaluara e një kombi, pavarësisht se si përshkruhet apo përkujtohet, nuk ka vdekur kurrë, por pret në hije momentin e duhur për t’u rishfaqur”.
Në një shtet Demokratik, Dita e Republikës do të ishte një festë kombëtare, një ditë kur populli shqiptar do të mblidhej për të përkujtuar themelimin e Republikës dhe për të reflektuar mbi ndikimin e saj. Një mundësi kjo për të riafirmuar përkushtimin e kombit për vlerat republikane dhe përparimin demokratik të çliruar nga barra e gjykimit të ideologjive gjithëpërfshirëse.
Si përfundim, ndërsa Shqipëria pret njëqindvjetorin e Republikës së Shqipërisë në vitin 2025, është e domosdoshme që kombi të marrë iniciativën për ta ricaktuar këtë datë themelimi si festë kombëtare dhe për ta përqafuar atë si pjesë integrale të trashëgimisë së tij politike. Njohja dhe festimi i 21 janarit 1925 nuk është vetëm një akt i kujtesës historike, por një riafirmim i vlerave që kanë formësuar rrugëtimin e Shqipërisë drejt modernitetit dhe vetëvendosjes. Është një dëshmi e shpirtit të qëndrueshëm të popullit shqiptar dhe angazhimit të tij për një të ardhme më të mirë. Sipas fjalëve të historianit të njohur Eric Hobsbawm, ‘kombe pa të shkuar janë kundërthënie termash’.
