Kongresi i Manastirit njësoi Alfabetin e Gjuhës Shqipe.
Ai mbylli një epokë të tërë në historinë e kulturës shqiptare, çertifikoi me sukses perpjekjet titanike të mëndjeve të iluminuara të Kombit Shqiptar gjatë shekujve për shkrimin e lëvrimin e Gjuhës Shqipe.
Gjuha Shqipe është një nga gjuhët më të vjetra të Gadishullit Ballkanik ashtu siç është vetë populli shqiptar një nga popujt më të vjetër të Ballkanit.
Ashtu si dy gjuhët e tjera indoevropiane, rumanishtja dhe lituanishtja, Gjuha Shqipe ka filluar të shkruhet vonë.
Meshari i Gjon Buzukut i vitit 1555 njihet si Libri i parë shqip deri sot.
Ka shumë dëshmi e fakte që tregojnë se shqipja duhet të jetë shkruar përpara Gjon Buzukut.
Mund të theksojmë “Formulën e pagëzimit” (1462) të Pal Engjëllit, “Fjalorthi” i Arnold Harfit, ” Perikopeja e Ungjillit”,por mund të ketë dhe dokumente të tjera të shkurtëra të shkruara shqip.
Ideja për Kongresin e Manastirit u inicua nga Klubi Shqiptar “Bashkimi” i cili ishte me aktivi midis klubeve shqiptare.
Pas Revolucionit Xhonturk 1908 dhe shpalljes së Kushtetutës, patriotët shqiptarë e vlerësuan si imperative çështjen e alfabetit që do të shërbente si promotor i zhvillimit të lëvijzjes kombëtare në Shqipëri dhe në të gjitha trojet ku banonin shqiptarët.
Shqiptarët i kishin kundërshtuar fort reformat e Tanzimatit në vitet 1832-1849 ku do të veçojmë kryengritjen e Beratit që shpërtheu në vitin 1834, e Shkodrës 1835 e udhëhequr nga
Hamza Kazazi, të Malsisë së Gjakovës e udhëhequr nga Binak Alija dhe Sokol Rama në vitin1845, e Jugut e udhëhequr nga Tafil Buzi, Zenel Gjoleka, Hodo Aliu e Rrapo Hekali në vitin 1847, të shqiptarëve të Maqedonisë 1843- 1844 e udhëhequr nga Dervish Cara.
Në këto beteja të ashpra shqiptarët luftuan fort dhe ishin të vëndosur për çlirim kombëtar.
Tani atyre u kanoseshin dhe dy projektet shoviniste, Naçertania e Ilia Garashaninit për Serbinë e madhe dhe Megalidheja e Koletisit, kryeministrit grek në vitin 1844.
Perandoria Otomane në riorganizimin administrativ që bëri në vitet 1864-1868, për ti sunduar më kollaj i ndau shqiptarët në katër vilajete, atë të
Kosovës, Shkodrës, Manastirit, Janinës dhe vilajetet në sanxhaqe, kaza, nahie.
Ne vitin 1830 në Manastir ishin vrarë mizorisht 1000 shqiptarë dhe burgosur më shumë se 500, të prerë në besë nga të derguarit e Portës së Lartë të cilët i kishin thirrur gjoja për marrveshje.
Xhonturqit shtuan edhe më shumë dhunën dhe represionin, ekspeditat ndëshkimore ndaj shqiptarëve edhe pse në Parlamentin Turk ishin zgjedhur disa shqiptarë.
Prandaj ishte e domosdoshme riorganizimi i shqiptarëve ku një rol të madh po luanin klubet shqiptare dhe rilindasit për vetëdijen kombëtare.
Një rol të jashtëzakonshëm luante Klubi “Bashkimi” i Manastirit i cili u propozoi klubeve brënda dhe jashtë Shqipërisë thirrjen e Kongresit të Manastirit me dt 14-22 Nëntor 1908, në të cilin do të ftoheshin të gjithë shqiptarët gegë e toskë si dhe ngado e kushdo ishte i interesuar për këtë çështje për të marrë pjesë në këtë eveniment madhështor të kohës.
Në këtë kongres morën pjesë 32 delegatë me të drejtë vote që përfaqësonin 26 qytete dhe shoqëri shqiptare brenda dhe jashtë Atdheut.
Çdo klub ose shoqëri kishte të drejtë të dergonte në kongres 32 delegatë që kishin 52 vota, sepse disa prej tyre kishin 2 vota.
Në kongres morën pjesë dhe 18 delegatë pa të drejtë vote.
Kongresi i Manastirit u shndërrua në Kuvend mbarëshqiptar ku morën pjesë 50 delegatë nga qytetet e vilajeteve të Shkodrës-Kosovës-Manastirit-Janinës si dhe nga shoqëritë shqiptare të Sofjes, Bukureshtit, Konstancës, Amerikës, Egjiptit, Italisë dhe përfaqësonin të gjitha besimet fetare.
Pjesë e 32 delegatëve me të drejtë vote ishin shkrimtarë e publicistë të njohur, studiues të Gjuhës Shqipe, laikë e klerikë, veprimtarë të shquar të lëvizjes kombëtare:
Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, Sotir Peçi, Mithat Frashëri, Shahin Kolonja, Dhimitër Buda, Ndre Mjeda, Gjergj Qiriazi, Bajram Topulli, Nyzhet Vrioni, Grigor Cilka, Nikoll Kaçorri, Fehim Zavalani, Dhimitër Mole, Rrok Berisha, Thoma Avrami, Hilë Mosi, Akil Eftimiu, Adham Shkaba, Mati Logoreci, Aziz Beu, Shefqet Frashëri, Simon Shuteriqi, Leonidha Naço, Zejnel Glina, Sami Pojani, Refik Toptani, Mihal Grameno, Hafiz Ibrahim Efendiu, Emin Haxhiu, Rauf Beu, Selahedin Beu.
Të gjithë patriotët e mbledhur në Manastir ishin të vetëdijshëm se kishin marrë përsipër të zgjidhnin një ngs detyrat më të mëdha për Kombin Shqiptar.
Seancën e hapjes së punimeve të kongresit e drejtuan si kryetar të saj Rexhep Hoxha ( Efendiu) dhe Fehim Bej Zavalani, kryetar i Klubit “Bashkimi”.
Kryetar nderi u zgjodh Hivzi Pasha.
Të pranishëm në kongres kishte dhe elementë të kombësive të tjera, grekë, bullgarë e vllehë.
Mbledhjet e ditës së parë u zhvilluan të hapura ku morën pjesë 400 vetë.
Kongresi zgjodhi kryesinë që do të udhëhiqte punimet:
Kryetar i Kongresit u zgjodh Mithat Frashëri( Lumo Skëndoja), nënkryetar Luigj Gurakuqi e Gjergj Qiriaqi, sekretar Hilë Mosi, Thoma Avrami dhe Nyzhet Bej Vrioni.
Gjatë punimeve të kongresit pati fjalime mjaft interesante, por është për tu veçuar ai i Ndre Mjedës.
Të gjithë fjalimet theksonin njësimin e Alfabetit dhe përdorimin e një alfabeti të përbashkët nga të gjithë shqiptarët.
Me gjithë ndryshimet e mëdha në pikëpamjet e delegatëve të kongresit, ata ditën ti kalojnë vështirësitë dhe ranë në koncensus se alfabeti duhet të ketë bazë alfabetin latin.
Të gjithë diskutantët u dakorduan se mbi bazën e këtij alfabeti ishin krijuar të tre alfabetet e përdorura të kohës, ai i Stambollit, i shoqërisë “Bashkimi”dhe ai i shoqërisë “Agimi” të Shkodrës.
Shumica e botimeve shqipe në vende të ndryshme të Botës shtypeshin në alfabetin latin.
Pati ndonje orvatje por dështoj shpejt përpjeka për imponimin e variantit grek apo arab.
Hilë Mosi delegat i shoqërisë “Gegni” ka propozuar një alfabet të ri që shkrihen tre alfabetet e përdorura Stambollit, “Bashkimit”, “Agimit”.
I njëmendje është shprehur dhe Luigj Gurakuqi që të mos i thyhet zemra askujt.
Pas shumë diskutimesh e debatesh të dobishme ështe arritur në përfundimin se zgjidhja e çështjes së alfabetit duhet ti ngarkohet një komisioni të zgjedhur nga Kongresi.
Punimet e ditës së tretë iu kushtuan zgjedhjes së komisionit.
Folën Nikoll Kaçorri e Gjergj Fishta.
Fishta propozoi alfabet të përbashkët.
Ai nënvizoi humbjen e shqiptarëve në fushën e qytetrimit për shkak të mungesës së një alfabeti të përbashkët.
Fishta ka vënë theksin se Shqipëria është e rrethuar nga armiq të cilët po përpiqen të shqyejnë nga një copë si hienat nga territoret e saj dhe ka bërë thirrje për të qënë të gatshëm për të rrëmbyer armët e mbrojtur Atdheun dhe të mos lëmë që armiqtë të marrin asnjë pëllëmbë tokë shqiptare.
Kaq patetik e impresionues ka qenë fjalimi i Fishtës e ka prekur zemrat e të pranishmëve sa katolikë e myslimanë nuk i kanë mbajtur lotët.
Kjo skenë është zhvilluar në praninë e 300-400 vetëve.
Në këtë seancë është zgjedhur komisioni prej 11 vetash, me votim të fshehtë, fuqiplotë për të zgjedhur alfabetin.
Komisioni përbëhej nga Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, Sotir Peçi, Mithat Frashëri, Shahin Bej Kolonja, Dhimitër Buda, Ndre Mjeda, Gjergj Qiriazi, Bajram Topulli, Nyzhet Virioni, Glikor Cikla.
Gjergj Fishta mori numrin me të madh të votave prandaj u zgjodh kryetar.
Sipas relacionit të Gjergj Qiriazit anëtarët e komisionit u besatuan se do ta mbanin fshehtësinë mbi ato që do të bisedonin deri sa të zgjidhet alfabeti.
Pas shume diskutimesh e dabatesh komisioni vendosi që të mos merrej në bazë asnjëri prej tre alfabeteve të lartpërmendura por të krijohet një Alfabet i ri mbi bazën e alfabetit latin duke u dhanë shkronjave latine vlera fonetike në përputhje me kërkesat e Gjuhës Shqipe.
Mirpo lidhur me shkronjat e nevojshme për ata tinguj të shqipes qe i mungonin latinishtes, komisioni nuk arriti në ujdi.
Sugurisht që palët u ndanë në dysh, ata të Stambollit dhe “Agimit”kerkonin mos të kishte shkronja dyshe, ndërsa “Bashkimi” ka ngulur këmbë në të kundërtën.
Duke parë se ishte e pamundur për të realizuar ujdinë, anëtarët e komisionit vendosën të kthehen prapa duke pranuar alfabetin e “Stambollit” e bashkë me të një abece latine që të mesohen e përdoren bashkarisht mes shqiptarëve.
Po të shikohen me kujdes dy alfabetet e vendosura në Kongresin e Manastirit shihen qartë përpjekjet e bëra me kujdes për ti afruar ato sa më shumë mes tyre.
Këtu nuk është fjala për tri ndryshimet e bëra në alfabetin e Stambollit por edhe për përdorimin e disa shkronjave të përbashkëta në dy alfabetet.
Në vendimin e komisionit thuhet se të dy alfabetet do të përdoren bashkarisht mes shqiptarëve.
Mësimi në shkolla do të jetë i detyrueshëm e i shtrëngueshëm për të dyja.
Duke shpallur vendimin e komisionit kryetari i Kongresit Mithat Frashëri tha se komisioni i zgjedhur nga të gjithë delegatët e Shqipërisë e përfundoi detyrën e tij duke shpresuar për bashkim.
Numri i alfabeteve që do të përdoreshin u pakësua në dy që do ngjanin mes tyre, sepse kishin si bazë alfabetin latin.
Kongresi i Manastirit ripohoi edhe njëherë vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur individualitetin e tyre kombëtar.
Pas këtyre fjalëve Luigj Gurakuqi solli dërrasën e zezë mbi të cilën ishin shkruar gërmat e alfabetit.
Vendimi u miratua nga mbledhja me duartrokitje dhe brohoritjet:
“Rroftë Alfabeti”
Referencë
Institucion Nacional
Muzeu i Alfabetit të Gjuhës Shqipe Manastir
