Abidin çfarë do të thotë të përkthesh Lahutën e At Gjergj Fishtës?
Për mua, të përkthej Lahutën është të përkthej një kryevepër unike, e cila ngjall një epokë që është edhe aq e lashtë, pothuajse mitike dhe në të njëjtën kohë, pothuajse ende aktuale në botën shqiptare. Në “Lahutën e Malcís”, ka elemente aq të vjetër sa vetë populli shqiptar, por ka edhe të tjerë që ne akoma mund të vëzhgonim në vitet 80, në rajone si Rugova, për shembull. Në një nivel më të përgjithshëm, unë gjithmonë insistoj me publikun francez: Lahuta, ndryshe nga Kunora e Malëve e Njegoš-it, ose Vdekja e Smajl Aga Çengiq-it e Mažuranić-it, promovon tolerancën fetare. Edhe pse ishte frat françeskan, Fishta nuk ngjall kurrë besimin e krishterë. Ai flet për fe, por ajo fe vjen gjithmonë me besë e atdhé, e nuk është e përcaktuar (është për tu shënuar që fe, vjen prej latinishtes fides, rrënjë prej të cilës vjen edhe frëngjisht foi, që ka gati të njëjtin kuptim si fe në shqip, por që ka edhe nji kuptim të dytë frëngjisht: premtim solemn, betim; kuptim i dytë që afrohet me besën shqiptare). Për Fishtën, shqiptari feston Pashkë dhe Bajram. Për Fishtën, shqiptari lufton kundër sllavëve, jo sepse janë ortodoks, por sepse kërkojnë të pushtojnë territorin e tij. Shqiptari lufton kundër turqve, jo sepse janë mysliman, por sepse i imponojnë dhe i ndalonin të flisnin dhe të mësojnë gjuhën e tyre. Kjo është e rëndësishme, sepse francezët imagjinojnë se të gjithë shqiptarët janë myslimanë. Por edhe më keq, islamistë, myslimanë fanatikë. Me këtë përkthim, unë përpiqem të tregoj se një nga kryeveprat e letërsisë sonë është shkruar nga një KATOLIK dhe se ajo kryevepër promovon pikërisht tolerancën fetare.
Përkthimi i “Lahutës së Malcís” në gjuhën frënge ishte më shumë dëshirë apo domosdoshmëri?
Për mua ishte një kënaqësi, për lexuesin frëngjisht, një domosdoshmëri. Kështu mund të përmblidhet përgjigjja e kësaj pyetje. Për ta thënë pak më shumë: Unë kurrë nuk kam qenë më i lumtur sesa gjatë dy viteve të këtij përkthimi. Ishte një sfidë, që çdo ditë rinovohej për të kuptuar një fjalë të tillë ose të tillë të rrallë, për të përkthyer një shprehje të tillë ose të tillë tipike shqipe ose për të arritur të ruajë ritmin poetik të Fishtës. Për lexuesin, besoj se është një domosdoshmëri: përveç Ismail Kadaresë, pothuajse asnjë shkrimtar tjetër shqiptar nuk njihet në Francë. Kjo është një situatë që duhet të ndryshojë. Shqiptarët kanë një letërsi, që meriton të njihet, lexohet, përkthehet dhe zbulohet nga të huajt. Ekzistojnë disa përkthime të Migjenit, Rexhep Qosjes, Dritëro Agollit dhe disa të tjerë, por vetë emri i Fishtës nuk dihet! Kështu që, përkthimi i Lahutës ishte detyrë për mua.
Me çfarë njihet sipas teje lexuesi francez, duke lexuar për Lahutën e At Gjergj Fishtës?
Ekzistojnë disa faza dhe disa nivele të leximit. Për lexuesin francez, me kohë, e para është befasia: një poezi epike në shekullin XX? Përveç një gjatësi prej më shumë se 15,000 vargje? E dyta është zbulimi: një popull, emrin e të cilit ai mezi e dëgjoi, me doke dhe zakone aq të largëta nga të tijat, me një historia aq të panjohur, me një gjuhë për të cilën ai nuk din më shumë se për mandinga, urdu apo tibetian. E treta do të jetë, shpresoj, argëtim dhe kuriozitet. Kënaqësia për të hyrë në botën mitologjike shqiptare, për të zbuluar ora dhe zana, drangue dhe kulshedra. Kënaqësia për të hyrë në ritmin e eposit, për të lexuar një mënyrë shkrimi, që është në të njëjtën kohë e ngadaltë dhe e shpejtë, në botën që është e jona. Kurioziteti për të lexuar gjithnjë e më shumë, për të përparuar në histori, për të njohur fundin e tregimit. Dëshira për të ditur sesi kjo Shqipëri e rrethuar nga grabitqarët (si thotë Fishta: Qýsh se i ká dreqent kojshí / Edhè ngrofë gjarpnin në gjí…) do të jetë në gjendje të dalë e zonja e vetës, të bëhet e lirë dhe e pavarur.
Pse At Gjergj Fishta dhe pse “Lahuta e Malcís”?
Ka shumë arsye për këtë zgjedhje. E para prej tyre është që, duke qenë biri i një kosovari dhe një franceze, i lindur në Francë, unë nuk njoh shumë vepra të letërsisë shqipe. Babai im kishte një bibliotekë të madhe, ai lexonte shumë, si histori, antropologji apo letërsi antike. Dhe shumë pak letërsi moderne apo bashkëkohore. Dhe madje edhe më pak letërsi shqipe. Pavarësisht gjithçkaje, mbaj mend se Lahutën e Malcis e kemi pasur në shtëpi. E lexova kur isha i ri dhe më bëri përshtypje. Përveç Kanunit, disa vëllime me këngë kreshnike dhe disa vëllime këngësh apo tregimesh popullore, Lahuta ishte libri i vetëm i letërsisë shqipe, që mund të mbaj mend. Kaloi një kohë a gjatë, unë jetojsha si francez, larg atdheut, larg kulturës dhe letërsisë shqipe. Kur e lexova Lahutën tre vjet më parë, e kuptova edhe më mirë, më pëlqeu edhe më shumë. Shumë shpejt, lindi ideja për ta përkthyer në frëngjisht. Një arsye e dytë për këtë zgjedhje është padrejtësia që, në sytë e mi, u bë autorëve të veriut të vendit. Ndoc Nikaj, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Anton Harapi, e shumë tjerë nuk vlerësohen ashtu siç e meritojnë. Në Shqipëri dhe Kosovë, por edhe më shumë jashtë vendit, ku as emër nuk iu dihet. Më në fund, një arsye e tretë është lidhja ime ndaj historisë dhe etnologjisë. Lahuta është një vepër letrare me cilësi të pamohueshme estetike, por është edhe një dokument historik me rëndësi maksimale. Ajo e prezanton lexuesin me botën e mrekullueshme të maleve shqiptare. Fishta përshkruan skena, praktika, tradita stërgjyshore ende të ruajtura, në fillim të shekullit XX në Evropë. Diçka e jashtëzakonshme që nuk ekzistonte më diku tjetër në kontinent në atë kohë.
A e dini nga se është frymëzuar At Gjergj Fishta për të shkruar ketë vepër?
Sipas mendimit tim, frymëzimi i Fishtës ka tre burime: letërsinë antike (Homerin, por edhe Virgjilin e tjerë), poetët kroatë dhe malazezë Ivan Mažuranić (Vdekja e Smajl Aga Çengiq-it) dhe Petar Petrović Njegoš (Kunora e Malëve) si dhe këngët kreshnike shqiptare dhe eposin popullor boshnjak. Fishta tërheq elementet nga secila prej këtyre tre burimeve. Përshkrimi i orëve dhe i zanave, ai i udhëheqësve shqiptarë të mbledhur në Prizren (kënga 9), ajo e kulshedrës (kënga 16), tregimi i këngës 26, nga poetët antikë. Skenat e betejave, forma e gjithë veprës.
Elementet estetike përmbajnë elemente të frymëzuara nga poetët të lartpërmendur kroat dhe malazez. Më në fund, ajo që ndikoi në mënyrë të drejtpërdrejtë te Fishta ishin ndoshta këngët e trimërisë si dhe këngët e ciklit të Mujit dhe Halilit.
Fjalori, edhe nëse ai i Fishtës është shumë më i pasur, është i ngjashëm. Ritmi, përsëritjet, krahasimet, formula të caktuara të prezantimit në veprimin luftarak, etj. janë elemente që gjendën në dy rastet.
Ku qëndron vështirësia e përkthimit për At Gjergj Fishtën?
Për mua që e kuptoj veçanërisht mirë gegnishtën e vjetër, të kuptosh kryeveprën e Fishtës nuk ishte e vështirë. Sigurisht, ka vargje e edhe më shpesh, fjalë, ku kam dyshuar dhe hezituar. Por me disa fjalorë, gjeta kuptimet e praktikisht të gjitha fjalëve që nuk i dija. Por përkthimi nuk është veç mirëkuptim. Përkthimi është transferim i kuptimit nga një univers në tjetrin, nga një botë në tjetrën. Kjo ishte më e vështirë. Kishte pika ku bllokohesha për orë të tëra! Por, mbasi përkthimi im është përkthim akademik, kam shënuar dyshimet eventuale në fusnota. Nëse një akademik që zotëron shqipen dhe frëngjishten lexon përkthimin tim, ai pa dyshim do të gjejë fragmente, që do t’i kishte përkthyer ndryshe. Kjo është e pashmangshme, veçanërisht pasi gjuha frënge, ka një fjalor më të gjerë se shqipja. Por jam i bindur, që përkthimi im është besnik i tekstit dhe njëkohësisht, mjaft estetik dhe poetik, për ta bërë lexuesin francez të dëshirojë ta lexojë.
Çfarë mendoni që duhet të bëjnë më shumë institucionet për At Gjergj Fishtën?
Përveç një muzeu, Shqipëria mund të lëshonte një kartëmonedhë për nder të Gjergj Fishtës, një nga propozimet e juaja Rovena, që keni bërë në simpoziumin e mbajtur në New York, me 2-3 nëntor 2019.
Shteti shqiptar mund të mbështesë financiarisht përkthimin dhe shpërndarjen e veprave të tij. Më në fund, mendoj se k ardhur koha të botojmë veprat kryesore të letërsisë shqipe, në një koleksion librash. Për shembull, në Francë, kemi koleksionin Le Pleiade në të cilin përfshihen autorët më të mëdhenj francezë dhe të huaj. Këto janë botime kritike të veprave dhe fizikisht librat janë luksozë, të lidhur në lëkurë të plotë, të shtypura në letër të bukur, pra Fishta kishte merituar me kohë një botim të tillë të veprës së tij të plotë.
Abidin a keni menduar të bëni promovimin e këtij përkthimi në Shqipëri, në Kosovë apo edhe në Maqedoninë e Veriut?
Në të vërtetë, para se të përktheja Lahutën, unë njihja vetëm pak njerëz në Shqipëri ose Kosovë. Kam përkthyer vetëm, me ndihmën e fjalorëve dhe disa të afërmve. Kur libri u pranua nga botuesi, fillova të mendoj për ta promovuar. Deri më tani kam reklamuar Lahutën në mediat sociale, kam kontaktuar shumë intelektualë shqiptarë në Facebook, kam dhënë disa intervista për portale ose gazeta, një intervistë për një televizion në Shkodër. Një mbrëmje promovimi u organizua nga bashkia e Shkodrës, ku edhe takova njerëz shumë interesantë. Kam marrë pjesë në disa ngjarje të tjera në Paris, Bruksel, Koblenz në Gjermani, ku mund të flas për librin. Kisha dashtë të bëja më shumë, por kam mjete të kufizuara financiare dhe nuk jam një shitës i mirë. Nuk dua ta kaloj kohën time, duke i bindur njerëzit që ta blejnë librin.
Por brenda kësaj jave promovimi i Lahutës do jetë në disa vende, si në Shkodër, në Prishtinë dhe më datë 22 shkurt në qytetin e Lezhës. Ky promovim në Lezhë, do jetë i organizuar nga gjaku i At Gjergj Fishtës, të cilët ishin të parët, që më uruan mirëseardhjen në Shqipëri, së bashku me historianin Paulin Zefi, Nikollë Prendin, recituesin e vargjeve fishtjane, Ermira Ndokën, gjaku i Fishtës, të përfaqësuar nga patrioti, kontribuesi dhe aktivisti i imazhit të At Gjergj Fishtës, Besnik PACI.