Një institucion ky në zbulim e sipër, Universiteti i Durrësit ka përbërë gjithnjë, një objek të madh debati për historianët dhe arkeologët shqiptarë dhe ballkanikë, veçanërisht gjatë dy dekadave të fundit.
Argumenteve pro tij, tashmë të parashtruara nga ne në një artikull të mëparshëm, duket se sapo i është shtuar një e dhënë shumë e rëndësishme dokumentare e zbardhur së fundmi në Berlin, nga arkeologu dhe historiani i Institutit të Arkeologjisë, Prof. dok. Eduard Shehi.
Në një përmbledhje aktesh të lëshuara nga papa Martini V, të cilat datohen mes 20 prillit 1419 dhe 20 maj 1419, raportohet, për herë të parë në Durrës, ekzistenca e një kishe me emrin ecclesia Sancti Nicolai de Scholaribus Duracien, pra shën Nikolla i studentëve durrsakë.
Përse është e rëndësishme kjo dhe çfarë na tregon, për Durrësin mesjetar?
Dokumenti është kërkesë e një prifti durrsak me emrin Vegetius Mesyn, i cili lutet për ta transferuar nga kisha e Shën Salvatorit ku ndodhej, në atë që dokumenti e quan “beneficio perpetuum sine cura clericatum nuncupatum ecclesia Sancti Nicolai de Scholaribus Duracien“, pra në kishën e Shën Nikollës të studentëve durrsakë.
Fjala latine Scholaribus nuk është e re për botën akademike mesjetare. Për shembull, papa Urbani VI, më 30.11.1378, i dërgon një letër rektorit, magjistrave, doktorëve dhe studentëve të Universitetit të Parisit, duke përdorur pikërisht fjalën Scholaribus në kontekstin e jetës universitare (në latinisht “Dilectis filiis Rectori, Magistris, Doctoribus, Scholaribus ac Universitatii studii Parisiensis salutem et apostolicam benedictionem.”).
Nga botimi i Iliricum Sacrum, të Daniele Farlatit dhe Jacobo Coletit, njohim se në qytet ndodheshin 9-të magjister të teologjisë (lat. novem Magistri in Theologia) dhe doktor (lat. Doctoribus), si për shembull ipeshkevi Gjon Duranoli. Dokumentimi i një kishe për studentët (lat. de Scholaribus) e mbyll qarkun e jetës akademike durrsake dhe sjell një provë shumë të fortë, në favor të ekzistencës së Universitetit, për të gjithë skeptikët.
Për t’u rikthyer te dokumenti ynë, me sa duket nga kjo e dhënë e re, Universiteti i Durrësit, apo siç njihej asokohe “Studium Generale“, kishte në strukturë një kishë e cila i shërbente studentëve dhe stafit pedagogjik për nevojat sakramentale dhe liturgjike.
Ajo nuk ishte një kishëz e vogël, por një kishë e mirëfilltë në kuptimin kanonik, pra me një komunitët të vetin. Me braktisjen e Universitetit edhe kisha ishte braktisur dhe në dokumentin tonë, ajo cilësohej “beneficio […] sine cura ” pra “pa shpirtra për t’u kujdesur“.
Pavarësisht kësaj, ajo arrinte të gjeneronte 32 dukate ari në vit. Nuk shpjegohet si ndodhte kjo, por një mundësi është përmes transaksioneve me pronën (shitblerje apo qiradhënie). Për këtë arsye, prifti Vegetius Mesini kërkonte me ngulm transferimin aty. Kjo do t’i siguronte atij, atë që në gjuhën vulgare moderne, do të ishte një “vend pune ku ka rrogë, por nuk ka punë”.
Përveç të dhënës së paçmuar që ky dokument na jep mbi ekzistencën e një Universiteti mesjetar në Durrës, një element potencialisht i ri i shtohet këtu njohurive të deritanishme për të.
Kjo ka të bëjë me faktin se, ai duhet të ketë vazhduar të ekzistojë edhe për një periudhë relativisht të shkurtër kohe, pas transferimit zyrtar. Ndoshta kemi të bëjmë këtu me periudhën tipike të tranzicionit ku stafi pedagogjik, biblioteka, arkivi etj., duhej të zhvendoseshin për në Zara (Zadar) për të themeluar më pas atje, më 14 qershor 1396, një universitet të ri.
Kjo periudhe tranzitore, nga nisja e zhvendosjes deri te pushimi i plotë i çdo veprimtarie akademike, duhet të ketë zgjatur disa vjet, ndoshta deri në mes të vitit 1413. Pra, mund të jemi përballë një prove të tërthortë që Universiteti Mesjetar i Durrësit ka vazhduar veprimtarinë e tij edhe në fillim të shekullit të XV, të paktën deri aty nga viti 1413.
Pse deri më 1413?
Kjo ka një arsye historike. Më 1402, turqit e udhëhequr nga sulltani Bajazit I shpartallohen në atë që njihet, si Beteja e Ankarasë. Kjo bëri që ata, në mos të tërhiqen plotësisht nga Gadishulli Ballkanik, të paktën ta pakësonin ndjeshëm prezencën e tyre këtu.
Një gjë e tillë ndezi shpresat e kombeve ballkanike dhe qarqeve intelektuale, se rreziku kishte kaluar. Në këtë kontekst domenikanët mund të kenë vendosur të vazhdojnë ta kenë Universitetin në Durrës, me shpresën se mund të ktheheshin këtu shpejt. Në këtë drejtim, është plotësisht e justifikueshme mbajtja aktive e një kishe për studentët.
Këto shpresa, sidoqoftë u shuan përfundimisht, në mes të vitit 1413, kur sulltani Mehmeti I Çelebi, djali i Bajazitit I, rinisi fushatën kundër shteteve ballkanike, duke i pushtuar një e nga një. Në këtë kontekst, vjen edhe dokumenti i kishës tonë, pothuajse të braktisur, por gjithsesi, relativisht të pasur deri aty nga vitet 1419.
Nga: Dorian Hatibi
